Νέα Μονή

Βυζαντινό μοναστήρι στην κοινότητα Καρυών της Χίου, στο Προβάτιον όρος, αφιερωμένο στην Παναγία. Η Ν.Μ. ιδρύθηκε τον 11ο αι. και είναι περίφημη προπάντων για τον ψηφιδωτό διάκοσμο του καθολικού της. Κατά την παράδοση, επιβεβαιώμενη και από αυτοκρατορικά χρυσόβουλα, ιδρύθηκε με την αυτοκρατορική προστασία του Κωνσταντίνου του Μονομάχου (1042-55) αν και όταν πέθανε ο αυτοκράτορας φαίνεται πως η εκκλησία δεν είχε τελειώσει· έτσι, η ολοκλήρωση και ένα μέρος του ψηφιδωτού διάκοσμου θα πρέπει ίσως να συνδεθούν με την αυτοκράτειρα Ζωή (1055-56). Από τα βυζαντινά κτίρια της μονής, καθολικό, τράπεζα και μεγάλη στέρνα, το λαμπρότερο είναι το καθολικό· ένας κομψός ναός, όχι πολύ μεγάλος, πρωτότυπος κατά το ότι ενώ είναι χτισμένος με το σύστημα των οκταγωνικών ναών, διαφέρει ουσιαστικά, με μια καθαρότερη τάση για εξαΰλωση. Έτσι, ο τεράστιος - σχετικά με το μέγεθος του κτιρίου - τρούλος είναι ψηλός και καλύπτει τον ενιαίο τετράπλευρο χώρο του ναού, χωρίς να στηρίζεται ούτε σε διασταυρούμενες καμάρες ούτε σε πλάγιους χώρους, που χρησιμεύουν συνήθως ως αντερείσματα. Ακόμα και οι εσωτερικές αντηρίδες διαλύονται η καθεμία σε δύο ζεύγη κομψές πρισματικές κολόνες, ενώ τα οκτώ τόξα που στηρίζουν τον τρούλο βαθαίνουν σε ισάριθμες άνισες κόγχες. Εξωτερικά οι επιφάνειες διαρθρώνονται πλαστικά, ενώ στο εσωτερικό η πλούσια ορθομαρμάρωση και τα ψηφιδωτά δίνουν μια ξεχωριστή λαμπρότητα στον χώρο. Τα ψηφιδωτά της Ν.M., στερεωμένα σήμερα και καθαρισμένα μετά τις ζημιές που είχαν υποστεί τον περασμένο αιώνα (το 1821 και το 1828 από πυρκαγιές των Τούρκων και το 1881 από σεισμό, από τον οποίο έπεσε και ο μεγαλοπρεπής τρούλος), πέρα από την αξία που έχουν καθεαυτά, έχουν την πρόσθετη σημασία ότι αποτελούν ένα γνήσιο δείγμα των αντιλήψεων που επικρατούσαν στη διακόσμηση ενός ναού της Κωνσταντινούπολης και αντιπροσωπεύουν τη μεγάλη τέχνη της. Τα ψηφιδωτά βρίσκονται στο ιερό (η Παναγία και δύο αρχάγγελοι), στον κυρίως ναό (τμήματα του Ευαγγελισμού και της Υπαπαντής, η Βάπτιση, η Μεταμόρφωση, η Σταύρωση, η Αποκαθήλωση, η Ανάσταση, δύο Ευαγγελιστές και δύο χερουβείμ - δεν υπάρχει φυσικά ο Παντοκράτωρ, που χάθηκε μαζί με τον τρούλο που έπεσε με τον σεισμό) και στον νάρθηκα (Βαϊοφόρος, Ανάσταση του Λαζάρου, Νιπτήρ, Προσευχή εν τω Κήπω, Προδοσία του Ιούδα, Ανάληψη, Πεντηκοστή). Στον τρούλο του νάρθηκα εικονίζεται μόνη της η Παναγία ανάμεσα στους γονείς της. Η τεχνοτροπία των ψηφιδωτών της Ν.Μ. έχει όλα τα χαρακτηριστικά της τέχνης της πρωτεύουσας: οι συνθέσεις βασίζονται στις κύριες μορφές, οι οποίες παριστάνονται μεγαλύτερες, ευγενείς και επιβλητικές, με συγκρατημένες, αλλά εκφραστικές χειρονομίες· στις δευτερεύουσες μορφές οι συγκινήσεις εκφράζονται εντονότερα με τις κινήσεις, αλλά και με τις συσπάσεις του προσώπου· χαρακτηριστικό πάντως όλων των προσώπων είναι η ψυχική ένταση, που φτάνει το πάθος. Το τοπίο δηλώνεται με απλά περιγράμματα, κτίρια υποδηλωτικά των σκηνών δεν υπάρχουν και οι συνθέσεις, επίπεδες, είναι συχνά ρυθμικά οργανωμένες, ώστε να ανταποκρίνονται στο δογματικό τους περιεχόμενο. Οι μορφές είναι πλασμένες με δύναμη, με ζωντάνια και σοφία, αλλά όχι ομοιόμορφες· πολλές αποτελούν εξαίρετες προσωπογραφίες ανθρώπινων τύπων. Η τέχνη των ψηφιδωτών της Ν.Μ. είναι άνιση. Ορισμένες συνθέσεις, όπως η Βάπτιση, η Αποκαθήλωση, η Ανάληψη, είναι πιο αδύνατες· άλλες, όπως η Ανάσταση ή ο Νιπτήρ, αποτελούν έργα αντιπροσωπευτικά μιας στιγμής κρίσιμης στην εξέλιξη της μεγάλης μνημειακής ζωγραφικής, όπου οι παλιές παραδόσεις μιας τέχνης αντικλασικής, περισσότερο εκφραστικής και αφηρημένης, ισορροπούν με τις νέες τάσεις, θρεμμένες με εντονότερες κλασικές αναμνήσεις. Συγκρίσεις που έχουν γίνει, των ψηφιδωτών της Ν.Μ. με τα ψηφιδωτά του γυναικωνίτη της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη, που παριστάνουν την αυτοκράτειρα Ζωή με τον τρίτο σύζυγο, τον Κωνσταντίνο τον Μονομάχο, τον προστάτη της Ν.Μ., επιβεβαιώνουν το συμπέρασμα ότι οι θαυμαστοί τεχνίτες που στόλισαν τους τοίχους της Ν.Μ. με τα λαμπρά ψηφιδωτά, ανήκουν στην ίδια σχολή που εκτελούσε τις αυτοκρατορικές προσωπογραφίες στην Κωνσταντινούπολη. Γι’ αυτό η σημασία της Ν.M., μνημείου που αντιπροσωπεύει κατά τρόπο μοναδικό τη μεγάλη τέχνη της Πρωτεύουσας σε μια περίοδο μεγάλης ακμής, ξεπερνά τα όρια μιας απλής επαρχιακής εκκλησίας. Η σύνθεση του Νιπτήρα, μια από τις ωραιότερες ψηφιδωτές παραστάσεις της Νέας Μονής, έργο ιδιαίτερα αντιπροσωπευτικό της βυζαντινής τέχνης. Η σύνθεση του Νιπτήρα εικονίζει μορφές ζωντανές και αποτελεί άμεσο δείγμα ρεαλιστικής ψηφιδογραφίας του 11ου αιώνα. Δυο μορφές αγίων, ψηφιδωτά στη Νέα Μονή. Οι μορφές αυτές, που η ψυχική τους ένταση φαίνεται να φτάνει στο πάθος, είναι έργα του Που αιώνα και θεωρούνται εξαίρετες προσωπογραφίες. Δυο μορφές αγίων, ψηφιδωτά στη Νέα Μονή. Οι μορφές αυτές, που η ψυχική τους ένταση φαίνεται να φτάνει στο πάθος, είναι έργα του Που αιώνα και θεωρούνται εξαίρετες προσωπογραφίες. «Η προδοσία του Ιούδα», λεπτομέρεια ψιφηδωτής παράστασης στη Νέα Μονή της Χίου. Η Νέα Μονή της Χίου, όπως φαίνεται από ψηλά. Η «Εις Άδου Κάθοδος», είναι μία από τις αξιολογότερες ψηφιδωτές παραστάσεις της Νέας Μονής Χίου.